Το γυναικείο βλέμμα της Μαρίας Πρωτόπαππα

"ΕΧΩ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ ΟΤΙ ΕΧΕΙ ΕΝΟΧΛΗΣΕΙ ΠΟΛΛΟΥΣ το ότι επέλεξα να ανεβάσω την Ανδρομάχη με άντρες ερμηνευτές. Δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά ένα πείραμα. Ήθελα να διερευνήσω πώς αποδίδονται ορισμένα γυναικεία βιώματα –σωματικά και ψυχικά– από αντρικά σώματα. Υπάρχει πάντα κάτι έμμεσο πίσω από τη γυναικεία φωνή. Ακόμη και στη δική μου γενιά, όταν μιλούσαν οι άντρες στα τραπέζια, στην καλύτερη περίπτωση να έλεγες τη γνώμη σου μια φορά. Μετά το βούλωνες. Εκείνοι ήξεραν πιο καλά. Ο φόβος, η καταναγκαστική σιωπή, η εκπαίδευση στην υποταγή, η εκφορά του λόγου μόνο μέσα από το τραγούδι, το μοιρολόι ή τον κοινωνικό σχολιασμό έχουν υπάρξει για πολλά χρόνια οι μόνες επιλογές μας. Αυτό το πράγμα το κουβαλήσαμε για καιρό και μας δημιούργησε -στην καλύτερη περίπτωση- ανασφάλεια. Μας έκανε να αναρωτιόμαστε αν μπορούμε να μιλήσουμε, αν έχουμε το δικαίωμα της γνώμης, αν μας αρμόζει καν να εκφραστούμε για κάποια θέματα. Έχουμε περάσει όλη τη ζωή μας με mansplaining. Το ζούμε καθημερινά, ακόμη και από φίλους, αδέρφια, συντρόφους. Πολλές από εμάς μεγαλώσαμε έχοντας τους άλλους να μας εξηγούν αυτό που οι ίδιες βιώναμε. Μέσα στην Ιστορία, οι γυναίκες, μπροστά σε μεγάλες καταστροφές, γενοκτονίες, πολέμους, έχουν υπάρξει μεγαλύτερα θύματα απ' ό,τι οι άντρες. Εκείνοι είχαν και έχουν άλλη θέση σε όλα αυτά, χωρίς να λέω ότι ήταν πάντα προνομιούχοι. Επίσης, το γυναικείο βίωμα –ο φόβος όταν περπατάς στον δρόμο, το χυδαίο βλέμμα, η αντικειμενοποίηση του σώματος, η άδικη και μεροληπτική αντιμετώπιση από την επιστήμη, ακόμη και από τους γιατρούς- για τους άντρες είναι κάτι εντελώς ξένο. Δεν τα χωράει το μυαλό τους όλα αυτά. Στην παράσταση, παρότι πρωταγωνιστούν άντρες, ανάμεσα στους συντελεστές βρίσκονται και πολλές γυναίκες. Γυναίκες που ξέρουν ή μπορούν να φανταστούν τι σημαίνει να είσαι μητέρα ή να μην έχεις γίνει μητέρα, αλλά να το κουβαλάς εν δυνάμει.

Σακάκι και πουκάμισο, όλα AMI PARIS, attica.Παντελόνι, COS. Παπούτσια, MASSIMO DUTTI. Γραβάτα από προσωπική συλλογή.

Έχει φοβερό ενδιαφέρον να παρακολουθείς τους άντρες να δυσκολεύονται και να προσπαθούν να καταλάβουν και τις γυναίκες να αντιδρούν σε κάτι αυτονόητο και γνώριμο σε αυτές. Στην Ανδρομάχη, ο Ευριπίδης ακουμπά θέματα όπως η μητρότητα που έχει προκύψει από βιασμό. Σήμερα, η κοινωνία συνεχίζει να αντιμετωπίζει τη μητέρα ως αγία. Να την παναγιοποιεί και την ίδια στιγμή να την κρίνει όταν εκφράζει επιθυμία για έρωτα και ηδονή, ιδιαίτερα από μια ηλικία και μετά. Το ίδιο απούσα παραμένει στον δημόσιο διάλογο, η πιθανότητα της μη σύνδεσης μιας μητέρας με το παιδί της. Κανείς όμως δεν εξετάζει για ποιο λόγο μπορεί να συμβεί αυτό πραγματικά. Μέσα από αυτές τις σκέψεις, η επιλογή μου να παίξουν άντρες τους ρόλους δεν έχει ευθεία στόχευση. Έμμεσα όμως απευθύνεται προς το αντρικό φύλο. Για να συνυπάρξουμε, χρειάζεται μεν ισότητα που θα εφαρμόζεται, αλλά και αποδοχή της διαφορετικότητας και -κυρίως- συνεργασία. Αν μπούμε στον κόπο να συναισθανθούμε ο ένας τον άλλο, τότε ίσως υπάρξει αληθινή σύμπραξη.

Κοστούμι, STELLA McCARTNEY, και πουκάμισο, TOTEME, όλα attica. Παπούτσια, MASSIMO DUTTI.

Παράλληλα, θέλω να έχουμε στον νου μας ότι τα έργα αυτά, οι τραγωδίες, γράφτηκαν από άντρες. Και αργότερα μεταφράστηκαν από άντρες. Όταν άρχισα να διαβάζω την Ανδρομάχη, βρήκα μια τρομερή δόση μισογυνισμού, η οποία, έπειτα από πολλή έρευνα ανακάλυψα ότι δεν υπάρχει στον Ευριπίδη. Γλωσσολόγοι, ερευνητές και φιλόλογοι –Έλληνες και κυρίως ξένοι– μου επιβεβαίωσαν ότι κατά τη μετάφραση αυτών των έργων προστέθηκαν σεξιστικά στοιχεία και ηθικολογίες που απουσιάζουν από το πρωτότυπο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παραδοσιακά, οι περισσότερες από αυτές τις μεταφράσεις έγιναν από ανθρώπους της Εκκλησίας λόγω μόρφωσης και ευχέρειας λόγου. Επίσης, το ανέβασμα της Ανδρομάχης είναι για εμένα ένα παλιότερο σχέδιο. Η έρευνα και η προετοιμασία του ξεκίνησε μέσα στο ξέσπασμα του ελληνικού #metoo. Τότε, στην αρχή, είχα προσεγγίσει μια σπουδαία ερμηνεύτρια την οποία θαυμάζω και τιμώ. Όταν διάβασε το κείμενο, μου είπε: "Εγώ ως γυναίκα δεν μπορώ να πω αυτά τα λόγια σήμερα μέσα σε ένα αρχαίο θέατρο. Είναι σαν να είμαι εναντίον των γυναικών”. Και το άκουσα. Το σκέφτηκα και κατέληξα ότι δεν γίνεται να υποστηρίξει μια γυναίκα από σκηνής τέτοιες φράσεις όπως αυτές που ακούγονται στο έργο. Έτσι σκέφτηκα να πάω "by the book”. Στην αρχαία τραγωδία, τους γυναικείους και τους παιδικούς ρόλους τους έπαιζαν άντρες. Αυτό επιτρέπει από τη μια να αντιληφθούμε το στερεοτυπικό σχήμα που είχαν οι άντρες για εμάς και από την άλλη αποκαλύπτει ότι ο γυναικείος ψυχισμός και η γυναικεία εμπειρία ήταν στην πραγματικότητα απόντα. Δηλαδή, με απλά λόγια, οι γυναίκες δεν είχαν φωνή. Όμως, όσο περισσότερο έψαχνα, ανακάλυπτα ότι ο Ευριπίδης ήταν φίλος των γυναικών. Για εκείνον δεν ήταν απούσες. Αφαιρώντας τις μεταγενέστερες προσθήκες, φάνηκε ξεκάθαρα η βουτιά που είχε κάνει στη γυναικεία ύπαρξη. Γινόταν το βλέμμα μιας αιχμάλωτης, χήρας, σκλάβας γυναίκας, χωρίς κανένα δικαίωμα. Η Ανδρομάχη είναι μια γυναίκα την οποία έβαλε να απευθύνεται στους Έλληνες, στους πολίτες, για να τους κάνει να δουν τι βία έχουν διαπράξει, παροτρύνοντάς τους να αποκτήσουν κριτική στάση απέναντι στον εαυτό τους. Αυτό είναι ευφυές και πολύ τολμηρό και όχι μόνο για την εποχή του. Μένοντας πιστοί στον Ευριπίδη και κάνοντας αυτή την επιλογή στη διανομή, η γυναικεία σκέψη δεν ομιλεί απλώς με αντρική φωνή στους άντρες, αλλά κυρίως τους απευθύνεται. Γιατί όταν ένας άντρας ακούει έναν άλλον άντρα να λέει τα πράγματα που βιώνει μια γυναίκα, είναι πιο δύσκολο να αμυνθεί. Αναγκάζεται να ακούσει. Εμάς, συχνά δεν μας παίρνουν στα σοβαρά – όλα εκλαμβάνονται ως γκρίνια και θυματοποίηση. Βλέπω την προσπάθεια που κάνουν οι ηθοποιοί του θιάσου. Είναι ανοιχτοί, έχουν ενσυναίσθηση, αλλά τρομοκρατούνται να μπουν σε διαδρομές που για εμάς είναι σχεδόν αυτονόητες. Επίσης, πιο απλά, ένας ύμνος στην αντοχή της γυναίκας παιγμένος από γυναίκες θα ήταν υπερβολικά αυτοαναφορικός. Με την επιστράτευση των αντρών ηθοποιών εντείνεται, κατά την γνώμη μου, το αίσθημα του να είσαι βουβή και αόρατη για εκατοντάδες χρόνια. Ωστόσο, θα πρέπει να πω και το εξής: Το ζητούμενο στο έργο δεν είναι οι γυναίκες ή οι άντρες. Το ζητούμενο είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο τίτλος Ανδρομάχη δεν δείχνει ότι αυτή ήταν η πρωταγωνίστρια. Ο Ευριπίδης λειτουργεί σχεδόν κινηματογραφικά. Η Ανδρομάχη είναι το βλέμμα του έργου. Δεν μιλάει, αλλά βλέπει. Βλέπει ένα παιδί – το μέλλον. Παρατηρεί τι βλέπουν όλοι σε ένα παιδί. Και ποιος το αφήνει τελικά να ζήσει και πώς. Για να παραδώσουμε κάτι ουσιαστικό στα παιδιά μας δεν χρειάζεται απλώς ισότητα, αλλά δικαιοσύνη. Όχι αστική και ανθρώπινη. Χρειάζεται το Δίκαιο. Αλλιώς δεν θα υπάρξει ποτέ ευημερία, παρά μόνο διχόνοια και πόλεμος. Κάθε είδους πόλεμος"