pexels
"Πότε ξεκίνησε αυτή η τρέλα, πότε πάψαµε να καταλαβαίνουµε τον κόσµο;". Η ερώτηση είναι από το βιβλίο του Benjamin Labatut Όταν Παύουµε να Καταλαβαίνουµε τον Kόσµο (εκδ. Δώµα) και απευθύνεται στον Werner Heisenberg, έναν από τους πατέρες της κβαντοµηχανικής, αλλά και σε όλους τους επιστήµονες που έκαναν τις σηµαντικότερες ανακαλύψεις του 20ού αιώνα. Αυτές που άλλαξαν τα πάντα στον κόσµο µας, αλλά αναίρεσαν ό,τι αντιλαµβανόµαστε σαν πραγµατικότητα. "Πάρε για παράδειγµα την κβαντοµηχανική, την κορωνίδα της δηµιουργίας του είδους µας, την ακριβέστερη, οµορφότερη και προσεκτικότερη φυσική θεωρία που επινοήσαµε ποτέ. Αυτή βρίσκεται πίσω από το διαδίκτυο, από τα κινητά τηλέφωνα, ενώ υπόσχεται µια υπολογιστική ισχύ συγκρίσιµη µόνο µε τη θεϊκή νοηµοσύνη. Έχει µεταµορφώσει τον κόσµο µας σε τέτοιο βαθµό, που έγινε αγνώριστος. Ξέρουµε να τη χρησιµοποιούµε, λειτουργεί σχεδόν ως εκ θαύµατος, κι όµως δεν υπάρχει άνθρωπος σε αυτό τον πλανήτη, ζωντανός ή πεθαµένος, που να την καταλαβαίνει πραγµατικά", γράφει ο Labatut.
Ζούµε τις συνέπειες, θαυµαστές και τροµακτικές, των µεγάλων αλµάτων στην επιστήµη του προηγούµενου αιώνα: της θεωρίας της σχετικότητας, της κβαντοµηχανικής, της θεωρίας του χάους. Και ειδικά χάρη στη θεωρία του χάους µάθαµε, όπως λέει ο Labatut σε άλλο βιβλίο του µε τίτλο Ο Λίθος της Τρέλας (εκδ. Δώµα), ότι "τη ζωή µας ελέγχει η έννοια της µη προβλεψιµότητας: η ιδέα, δηλαδή, ότι ο κόσµος µας, οι κοινωνίες µας, ακόµη και ο νους µας, δεν είναι πράγµατα που µπορούµε να ελέγξουµε πλήρως. Το χάος υποδηλώνει ότι υπάρχει κάτι µέσα στην ίδια την ουσία των πραγµάτων που εκφεύγει της αντίληψής µας, κάτι που δεν µπορούµε να το δούµε, όσο διεισδυτικό κι αν είναι το βλέµµα µας".
Ό,τι θεωρούσαµε µέχρι τώρα κανονικότητα υποχωρεί. Σκεφτείτε τι ζούµε τα τελευταία χρόνια: Αλλεπάλληλες κρίσεις. Πανδηµία και καραντίνα που σταδιακά οδήγησαν σε ασφυκτικό έλεγχο στους περισσότερους τοµείς της ζωής µας. Μια διαρκώς αυξανόµενη κοινωνική ανισότητα. Βλέπουµε δυτικές δηµοκρατίες να εκφυλίζονται σε αυταρχικά καθεστώτα. Ηµιπαράφρονες ηγέτες παίζουν στα ζάρια το µέλλον µας. Ολοένα και περισσότερες χώρες στον κόσµο µπαίνουν σε µια φρενήρη στρατικοποίηση. Νέα, τροµακτικά όπλα δοκιµάζονται στα πολεµικά πεδία. Το διεθνές δίκαιο κουρελιάζεται και οι διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ αποδεικνύονται χωρίς ισχύ. Μια φρικτή γενοκτονία εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια όλων μας, την οποία κανείς δεν δείχνει να θέλει να σταματήσει. Το ενδεχόμενο ενός γενικευμένου πολέμου παραμονεύει μετά την επίθεση του Ισραήλ στο Ιράν - η οποία έληξε προς το παρόν με μια θολή εκεχειρία των δύο αντιμαχόμενων κρατών. Ταυτόχρονα, σκάει πάνω µας το τεχνολογικό κύµα της τεχνητής νοηµοσύνης, της συνθετικής βιολογίας, των γενετικών και ροµποτικών τεχνολογιών, "προκαλώντας µια κρίση της οποίας η ταχύτητα, η εµβέλεια και η ορµή είναι, ίσως, άνευ προηγουµένου", γράφει ο Labatut και συνεχίζει: "Η άξαφνη ανάδυση του νέου είναι τραυµατική διαδικασία. Τα τερατουργήµατα και τα θαύµατα της επιστήµης και της τεχνολογίας µάς παραλύουν. Παλεύουµε να κρατηθούµε στην επιφάνεια παρά τα βίαια κύµατα που σπρώχνει ασταµάτητα καταπάνω µας η κοινωνική οργή. Οι πολιτικά και οικονοµικά ισχυροί απαιτούν την υποταγή µας, οι εταιρείες που είχαν υποσχεθεί "να µην κάνουν ποτέ κακό” µας κατασκοπεύουν και µας παρακολουθούν µ' ένα σµήνος αλγορίθµων. (...) Πρέπει να αναπτύξουµε νέους τρόπους αλληλεπίδρασης, όχι µόνο αναµεταξύ µας, αλλά και µε τον καταιγισµό πληροφοριών που ακατάπαυστα προσκρούουν στον εγκέφαλό µας. Πρέπει να φτιάξουµε νέα αφηγήµατα από τα ερείπια που άφησε πίσω της η κατάρρευση των µεγάλων συνθετικών αφηγηµάτων του παρελθόντος, τα οποία σαρώθηκαν από την ακατανίκητη ανάδυση του νέου. (....) Η αποτυχία των µεγάλων αφηγήσεών µας να αποτυπώσουν µε ακρίβεια το αίσθηµα που βιώνει κανείς ζώντας στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα και η κατάρρευση αυτού του θείου δώρου, της υπέροχης ικανότητάς µας να βάζουµε τον κόσµο σε λέξεις, να κατανοούµε τον περίγυρό µας και να συµµετέχουµε σε µια κοινή αφήγηση, βρίσκεται αναµφίβολα στη βάση της τωρινής µας σύγχυσης και του ολικού αποπροσανατολισµού µας".
O Βρετανός σκηνοθέτης ντοκιµαντέρ Adam Curtis προσπάθησε να εξηγήσει την έλλειψη νοήµατος και σκοπού που κατατρύχει πολλές σύγχρονες κοινωνίες, κοινωνικά κινήµατα και επαναστάσεις, υποστηρίζοντας ότι βιώνουµε µια κρίση της φαντασίας: "Ίσως να είναι µια στιγµή όπου όλες οι παλιές αφηγήσεις που ερµήνευαν τον κόσµο και του έδιναν νόηµα καταρρέουν, και τούτη τη στιγµή, πριν ακόµα εµφανιστεί η επόµενη µεγάλη αφήγηση, µια µάζα από τρισεκατοµµύρια επί τρισεκατοµµυρίων θραύσµατα δίχως νόηµα συρρέει για να γεµίσει το κενό. και τότε, για µια σύντοµη ιστορική στιγµή, µένουµε βυθισµένοι σ' έναν κόσµο ο οποίος στερείται παντελώς νοήµατος. Και ύστερα, από κάπου, που τώρα δεν µπορούµε καν να το φανταστούµε, κάποιος θ' αρχίσει να ενώνει όλα αυτά τα θραύσµατα µ' έναν εντελώς καινοφανή τρόπο - κι από εκεί θα προκύψει η επόµενη µεγάλη αφήγηση". "Για να προκύψει η επόµενη µεγάλη αφήγηση", γράφει ο Κορεάτης φιλόσοφος Byung-Chul Han στο δοκίµιό του Η Κρίση της Αφήγησης (εκδ. Opera), "χρειάζεται κοινοτικό αφήγηµα, η κοινή ιστορία που συνυφαίνουν οι άνθρωποι όταν ανήκουν σε µια οµάδα που οραµατίζεται και ενεργεί για το κοινό καλό. Δίχως κοινοτικό αφήγηµα είναι στην κυριολεξία αδύνατον να διαµορφωθεί το Πολιτικό, που θα επιτρέπει την κοινή δράση. Δίχως αφήγηµα, η πράξη εκφυλίζεται σε τυχαίες δράσεις και αντιδράσεις".
"Μειοψηφικά ηφαίστεια" που σιγοκαίνε, ονοµάζει στο οµώνυµο βιβλίο του (εκδ. Αρµός), ο πολιτικός επιστήµονας Λευτέρης Κουσούλης αυτές τις κοινότητες που επιλέγουν την υπεύθυνη προσωπική εµπλοκή: δίκτυα αλληλεγγύης τα οποία βοηθούν όπου υπάρχει ανάγκη. διανοούµενοι, δηµοσιογράφοι, επιστήµονες κάθε πεδίου, οι οποίοι αναζητούν τη φωνή του νέου που µπορεί να γεννηθεί.
Όπως σχολιάζει ο συγγραφέας, "τα µειοψηφικά ηφαίστεια µας λένε λίγο πριν από την έκρηξή τους ότι όποιος πιστεύει πως µπορεί µια κοινωνία να κοιµηθεί για πάντα, είναι βαθιά νυχτωµένος".
Φλώρα Τζημάκα
