Collage: Μαριλένα Σουρβίνου
Ήταν πριν από περίπου έναν μήνα όταν η Ισπανία και η Πορτογαλία βυθίστηκαν στο σκοτάδι αντιμετωπίζοντας σοβαρά προβλήματα σε οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο και επικοινωνίες. Η ακριβής αιτία του ολικού blackout παραμένει υπό διερεύνηση. Ένα από τα σενάρια θέλει τις διακοπές του ηλεκτρικού να ήταν αποτέλεσμα βλάβης στο ισπανικό δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία σχετίζεται με ένα σπάνιο φαινόμενο γνωστό ως "επαγόμενη ατμοσφαιρική μεταβολή". Δηλαδή, όταν υπάρχει ακραία αλλαγή της θερμοκρασίας, όπως απότομα κύματα ψύχους ή καύσωνα, τότε δημιουργούνται ισχυρά ανοδικά ή καθοδικά ρεύματα αέρα (θερμικές ανωμαλίες). Αυτές οι θερμοκρασιακές μεταβολές προκαλούν ταλαντώσεις στα καλώδια με άγνωστες συνέπειες. Αν και η παραπάνω θεωρία δεν έχει επιβεβαιωθεί, μετά το σοκ της είδησης συνειδητοποιήσαμε για ακόμα μία φορά ότι η κλιματική αλλαγή είναι εδώ και το τι μπορεί να προκαλέσει, αυτή τη στιγμή είναι ακόμα αχαρτογράφητο. Προς το παρόν όμως είμαστε πεπεισμένοι ότι επηρεάζει άμεσα την καθημερινότητά μας, τη μεταμορφώνει με τρόπους που κάποιες φορές δεν συνειδητοποιούμε.
Αύξηση του κόστους ζωής
Η κλιματική κρίση φέρνει οικονομική αβεβαιότητα και σημαντική άνοδο των τιμών. Ο Σύνδεσμος Ελληνικών Επιχειρήσεων Τροφίμων κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Έρευνα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του Potsdam Institute for Climate Impact Research δείχνει ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη ανεβάσει τις τιμές των τροφίμων και τον πληθωρισμό συνολικά, ενώ στο μέλλον η συνεχιζόμενη υπερθέρμανση του πλανήτη αναμένεται να αυξήσει τις τιμές των τροφίμων μεταξύ 0,6 και 3,2 ποσοστιαίων μονάδων έως το 2060. "Ο πληθωρισμός ανεβαίνει όταν αυξάνονται οι θερμοκρασίες, και αυτό είναι πιο έντονο το καλοκαίρι και σε θερμές περιοχές σε χαμηλότερα γεωγραφικά πλάτη", δήλωσε ο Maximilian Kotz, πρώτος συγγραφέας της μελέτης και επιστήμονας στο Ινστιτούτο Potsdam. Η υπερθέρμανση του πλανήτη επηρεάζει τις καλλιέργειες με διάφορους τρόπους. Οι αποδόσεις του καλαμποκιού μειώνονται δραματικά όταν η θερμοκρασία φτάσει περίπου τους 30ο C. Μελέτη του 2021 από ερευνητές της NASA διαπίστωσε ότι οι παγκόσμιες αποδόσεις καλαμποκιού θα μπορούσαν να μειωθούν κατά 24% μέχρι το τέλος του αιώνα. Το ρύζι και η σόγια, που χρησιμοποιούνται κυρίως για ζωοτροφές, θα μειωθούν επίσης, αλλά λιγότερο απότομα, σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Environmental Defense Fund. Ήδη ο καφές θεωρείται είδος πολυτελείας, αφού πρόκειται για ένα προϊόν που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κλίμα. Σε Βραζιλία, Κολομβία, Αιθιοπία, οι ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως ξηρασίες, πλημμύρες ή θύελλες, καταστρέφουν τις καλλιέργειες και μειώνουν την παραγωγή, με αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών. Μελέτη που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 2023 στο περιοδικό PLOS One, έδειξε πως μέχρι το 2050 η κλιματική αλλαγή θα μπορούσε να μειώσει κατά 50% την ποσότητα γης όπου καλλιεργείται καφές.
Ενεργοβόρα Smartphones
Την επόμενη φορά που θα θελήσουμε να ρωτήσουμε κάτι το ChatGPT, ας το σκεφτούμε ξανά. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τις συνέπειες της χρήσης των digital μέσων στο περιβάλλον, όπως και την ποσότητα νερού που απαιτείται ώστε η τεχνητή νοημοσύνη να απαντήσει σε μία μόνο απορία μας. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους: Το 2020, ο ψηφιακός κόσμος αντιπροσώπευε το 4% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, δηλαδή ποσοστό μεγαλύτερο από εκείνο των εκπομπών της εναέριας κυκλοφορίας. Η ρύπανση έχει να κάνει με όλες τις συσκευές που είναι συνδεδεμένες στο διαδίκτυο, τα κέντρα δεδομένων, καθώς και τα ασύρματα και ενσύρματα δίκτυα που χρησιμοποιούνται για τη μεταφορά δεδομένων. Πέντε χρόνια αργότερα, ο ψηφιακός κόσμος απαιτεί την αποθήκευση όλο και περισσότερων δεδομένων, χάρη στις πολλές διαδικτυακές υπηρεσίες, εφαρμογές, δίκτυα κινητής τηλεφωνίας. Αυτά τα κέντρα δεδομένων τροφοδοτούνται μέρα και νύχτα και είναι ιδιαίτερα ενεργοβόρα. Για να αποφευχθεί λοιπόν, η υπερθέρμανση και να διατηρηθούν σε λειτουργία για όσο το δυνατόν περισσότερο, απαιτούνται συστήματα κλιματισμού που καταναλώνουν πολύ νερό και ηλεκτρικό ρεύμα. Πρόσφατη μελέτη από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας αναφέρει ότι η Microsoft χρησιμοποίησε περίπου 700.000 λίτρα γλυκού νερού κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης του GPT-3 στα data centers της! Αξιοσημείωτη είναι η ποσότητα νερού που απαιτείται και όταν το ChatGPT χρησιμοποιείται για εργασίες όπως η απάντηση σε ερωτήσεις ή η δημιουργία κειμένου. Για να καταλάβουμε τα μεγέθη, για μια συζήτηση 20-50 ερωτήσεων, το νερό που καταναλώνεται ισοδυναμεί με ένα μπουκάλι 500ml, καθιστώντας το συνολικό αποτύπωμα νερού για την εξαγωγή συμπερασμάτων σημαντικό, λαμβάνοντας υπόψη τα δισεκατομμύρια των χρηστών.
Ο νέος ξεριζωμός
Η επιδείνωση των συνθηκών ζωής και των προοπτικών κοινωνικής ανάπτυξης και βιώσιμης οικονομικής δραστηριότητας σε πολλές περιοχές του πλανήτη, ως αποτέλεσμα της κλιματικής κρίσης, είναι μια πραγματικότητα που οδηγεί στον εκτοπισμό και στη μετανάστευση χιλιάδων ανθρώπων. Όσο η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 1,5°C πλησιάζει στο επιστημονικά ορισμένο ως κατώφλι της υπερθέρμανσης σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα και ενώ καταστροφικά φαινόμενα, όπως ανεξέλεγκτες πλημμύρες και καύσωνες, συμβαίνουν όλο και συχνότερα, ο αριθμός των ατόμων που θα ωθούνται σε μετανάστευση λόγω μη υποφερτών συνθηκών ζωής αναμένεται να αυξηθεί δραματικά. Εκτιμάται ότι τα επόμενα 40 χρόνια οι πληθυσμιακές μετακινήσεις λόγω κλιματικής αλλαγής θα κυμανθούν μεταξύ 25 εκατ. και 1 δις ανθρώπων, ενώ η τελευταία έκθεση του IPCC (Διεθνής Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή) αναφέρεται σε 150 εκατ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, η κλιματική αλλαγή είναι πιθανό να εξαναγκάσει σε μετανάστευση περισσότερους από 200 εκατ. ανθρώπους έως το 2050, εκ των οποίων τα 143 θα προέρχονται από τη Λατινική Αμερική, την Υποσαχάρια Αφρική και την Ανατολική Ασία, εφόσον δεν ληφθούν άμεσα μέτρα προκειμένου να μειωθούν παγκοσμίως οι εκπομπές ρύπων. Οι υπόλοιπες περιοχές που απειλούνται είναι η Βόρεια Αφρική, η Ανατολική Ευρώπη, ο Ειρηνικός και η Κεντρική και Νότια Ασία. Επιπλέον, σύμφωνα με την WWF "λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, κυρίως οι χώρες της Μεσογείου και του ευρωπαϊκού νότου δέχονται αυξημένα μεταναστευτικά ρεύματα. Η Ελλάδα, η Ιταλία, η Μάλτα, η Γαλλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία αποτελούν τα συνηθέστερα κράτη πρώτης υποδοχής στην Ευρώπη και ήδη αντιμετωπίζουν προκλήσεις σχετικά με τη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών". Σύμφωνα με τη UNHCR Greece, υπάρχει και κάτι άλλο που πρέπει να βάλουμε στην κουβέντα. Η Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες προσφέρει προστασία μόνο σε όσους διαφεύγουν από πόλεμο, βία, συγκρούσεις ή διώξεις και έχουν διασχίσει διεθνή σύνορα για να βρουν ασφάλεια. Ο εκτοπισμός αποκλειστικά στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής ή λόγω καταστροφών δεν καλύπτεται. Ωστόσο, αυτή η σύμβαση μπορεί να εφαρμοστεί όταν η κλιματική αλλαγή αυξάνει τον κίνδυνο να βρεθεί κάποιος αντιμέτωπος με διωγμούς ή βία. Για παράδειγμα, το 2021 στο βόρειο Καμερούν εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες χιλιάδες κατέφυγαν στο γειτονικό Τσαντ μετά τη βία που ξέσπασε μεταξύ βοσκών και ψαράδων εξαιτίας της μείωσης των υδάτινων πόρων από την κλιματική αλλαγή. Ανάλογες τέτοιες μετακινήσεις πληθυσμών έχουν συμβεί ήδη στο Μπαγκλαντές, με χιλιάδες ανθρώπους να έχουν εγκαταλείψει παράκτιες περιοχές λόγω των πλημμυρών και της διείσδυσης αλμυρού νερού. Στην Κεντρική Αμερική, επίσης, οι υψηλές θερμοκρασίες στην περιοχή El Corredor Seco έχουν επηρεάσει σοβαρά τη γεωργία, αναγκάζοντας ολόκληρες οικογένειες να μεταναστεύσουν προς τον βορρά. Ενώ και μικρά νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού όπως το Τουβαλού απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας.
Η επικίνδυνη νέα κανονικότητα
Η ακραία ζέστη μπορεί να επιδεινώσει την υπάρχουσα κατάσταση υγείας, να διαταράξει τις συνήθειες του ύπνου και να αυξήσει τον κίνδυνο ασθενειών που σχετίζονται με τη ζέστη. Σύμφωνα με μελέτη της ομάδας του Κωνσταντίνου Καρτάλη, καθηγητή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Κλιματική Αλλαγή, "στη χώρα μας εκτιμάται ότι θα αυξηθούν οι καύσωνες, με τις μεγαλύτερες αυξήσεις να αναμένονται σε Ανατολική και Νότια Ελλάδα, ακόμα και κατά την περίοδο 2026-2045. Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας τους καλοκαιρινούς μήνες στην Πάτρα και την Καλαμάτα θα φτάσει πάνω από τους 3o C, ενώ στην Αθήνα θα ξεπεράσει τους 2o C" Μοιραία, οι "τροπικές νύχτες" κατά τις οποίες η θερμοκρασία δεν πέφτει κάτω από τους 20o C θα αυξηθούν πολύ, με δυσάρεστες συνέπειες για τον ύπνο μας. Επιπλέον, έρευνα του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης έδειξε ότι η κλιματική κρίση έχει επιπτώσεις ακόμα και στις ώρες του ύπνου. Προβλέπει πως η αύξηση της θερμοκρασίας θα οδηγήσει σε απώλειες 50 έως 58 ωρών ύπνου τον χρόνο μέχρι το 2099. Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2022 στο περιοδικό One Earth, οι επιστήμονες παρακολούθησαν τον ύπνο 48.000 ατόμων σε 68 χώρες και διαπίστωσαν ότι τις πιο ζεστές νύχτες οι άνθρωποι κοιμούνται αργότερα και ξυπνούν νωρίτερα. Η έρευνα έδειξε επίσης πως οι ακραίες θερμοκρασίες, ειδικά το βράδυ, μπορούν να έχουν σημαντική επίδραση στη γνωστική λειτουργία και τη διάθεση, κυρίως λόγω της διαταραχής του ύπνου, που είναι ζωτικής σημασίας για την ανάκαμψη του εγκεφάλου και τη συναισθηματική ισορροπία. Ο ύπνος REM (Rapid Eye Movement), το στάδιο που συνδέεται με τη μνήμη, τη μάθηση και τη συναισθηματική επεξεργασία, επηρεάζεται αρνητικά όταν ο ύπνος διαταράσσεται λόγω ζέστης. Αυτό σημαίνει ότι ο εγκέφαλος δεν έχει την ευκαιρία να επεξεργαστεί σωστά τις πληροφορίες και τις συναισθηματικές εμπειρίες της ημέρας. Και όλα αυτά τη στιγμή που έχουμε ήδη άγχος, αγωνία και φόβο για το σήμερα, αλλά και για το μέλλον το δικό μας και των παιδιών μας στον πλανήτη μας. Για την Ειρήνη Τζελέπη, η οποία ειδικεύεται στη συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία εφήβων-ενηλίκων "ο πλανήτης Γη είναι το σπίτι μας, η φύση είναι "εμείς”, και έχουμε αποσυνδεθεί εντελώς από αυτή τη σχέση. Κάνουμε ουσιαστικά επίθεση στο ίδιο μας το "σπίτι”, δηλαδή στη ”φύση”, χωρίς να κατανοούμε την καταστροφή που δημιουργούμε. Γιατί έχουμε γίνει αυτοκαταστροφικοί; Μήπως γιατί πιστέψαμε ότι "αποκτήσαμε” ένα νέο "σπίτι”, ότι δημιουργήσαμε και έναν άλλο κόσμο στον οποίο ανήκουμε και ζούμε καθημερινά, αυτόν του διαδικτύου και της τεχνολογίας; Άραγε νιώθουμε παντοδύναμοι και πως δεν έχουμε πια ανάγκη κανέναν; Μήπως είχαμε την ψευδαίσθηση -και την άρνηση παράλληλα- ότι η Μητέρα Φύση θα μας παρέχει απεριόριστα και άπλετα ό,τι θέλουμε χωρίς να χρειαστεί να πάρουμε ευθύνη για τίποτα ποτέ;". Τέλος, έκθεση που πραγματοποιήθηκε το 2023 από τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό (WMO) εκτιμά ότι εάν η παγκόσμια μέση θερμοκρασία συνεχίσει να αυξάνεται με τέτοιο ρυθμό, θα υπάρξει αύξηση 370% στους θανάτους που σχετίζονται με τη θερμότητα σε όλο τον κόσμο και οι περισσότεροι θα συμβούν στη Νότια και Νοτιοανατολική Ασία και την Αφρική.
Το αποτύπωμα στην κοινωνία
Τα παραπάνω οδηγούν σε ένα συμπέρασμα: Η κλιματική κρίση βλάπτει σοβαρά την υγεία αλλά και την τσέπη μας. Όροι όπως "ενεργειακή φτώχεια" ή "ενεργειακή ένδεια" γίνονται όλο και πιο οικείοι στα αυτιά μας. Ήδη εκείνοι που δοκιμάζονται περισσότερο από την κρίση είναι οι οικονομικά ευάλωτοι. Όλο και πιο πολλά νοικοκυριά δεν GREEN έχουν ικανοποιητική πρόσβαση σε βασικές ενεργειακές υπηρεσίες, όπως η χρήση οικιακών συσκευών για μαγείρεμα ή άλλες ανάγκες, η ψύξη το καλοκαίρι και η θέρμανση τον χειμώνα, το ζεστό νερό ή ο επαρκής φωτισμός για μελέτη. Ανάλυση της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Συνδικάτων (ΕΤUC) έδειξε πως ο αριθμός των εργαζομένων που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να ζεστάνουν το σπίτι τους τον χειμώνα πολλαπλασιάστηκε μέσα σε μια τετραετία, αγγίζοντας τα 23,7 εκατ. το 2023, από 13,4 εκατ. το 2019 - αύξηση που αντιστοιχεί σε 76%. Με βάση τα τελευταία στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης, τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό στην ΕΕ (2024 για το φορολογικό έτος 2023), πάνω από 47,5 εκατ. άνθρωποι ζουν σε νοικοκυριά με ανεπαρκή θέρμανση, δηλαδή το 10,3% του πληθυσμού. Πρόκειται για 16 εκατ. περισσότερους ανθρώπους σε σύγκριση με την περίοδο πριν από την πανδημία, όταν το αντίστοιχο ποσοστό ανερχόταν στο 6,9% ή 30,7 εκατ
Αλλάζει και ο τουριστικός χάρτης;
Η συχνότητα και η ένταση των πυρκαγιών στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχουν αφήσει σημαντικό αποτύπωμα στον τουριστικό χάρτη της χώρας. Πολλοί δημοφιλείς προορισμοί βάλλονται από πυρκαγιές, που καταστρέφουν το φυσικό τοπίο και τις υποδομές που έχουν αναπτυχθεί. Οι περιοχές αυτές χάνουν την τουριστική τους έλξη, και υφίστανται οικονομική ζημιά. Για παράδειγμα, το καλοκαίρι του 2007 οι μεγάλες φωτιές σε Πελοπόννησο και Κεφαλλονιά είχαν σοβαρό αντίκτυπο στην τουριστική κίνηση. Μοιραία, η ζημιά σε παραδοσιακούς τουριστικούς προορισμούς οδηγεί σε μετατόπιση του ενδιαφέροντος των επισκεπτών σε περιοχές που θεωρούνται ασφαλέστερες ή λιγότερο εκτεθειμένες σε φυσικές καταστροφές. Μην το θεωρείτε απίθανο να αναδειχθούν μέρη που δεν είχαν προηγουμένως την ίδια προβολή και μάλιστα σε τοποθεσίες λιγότερο εκτεθειμένες σε πυρκαγιές, όπως ορεινές περιοχές ή τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου.
