Αlgorithmic Gaze: Ένας αλγόριθμος καθορίζει τι θα μας τραβήξει την προσοχή

Όλοι τα νιώθουμε σήμερα: την  απόσπαση της προσοχής, την απώλεια της συγκέντρωσης, την εθιστική εστίαση σε μπλε οθόνες, σε apps και σε μηχανές αναζήτησης. Στο μετρό πέφτουμε πάνω σε "ζόμπι", επιβάτες που λειτουργούν μηχανικά, περπατούν χωρίς να έχουν επαφή με την πραγματικότητα, πλήρως απορροφημένοι σε μια οθόνη ή έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να την αναζητήσουν. Σε μια κωμική ελληνική σειρά άκουσα την εξής ατάκα: Δύο φίλες συζητούν για το φλερτ με τη μία να διαπιστώνει πως "τα μπαρ πλέον είναι κάτι σαν τις βιβλιοθήκες όπου, αντί για βιβλία, όλοι κρατούν κινητά". Το βρήκα εύστοχο. Κοιτάμε με λύπηση τους διπλανούς μας στο εστιατόριο, όλοι πάνω από μια συσκευή, αλλά την ίδια ώρα ακούμε τον ήχο της ειδοποίησης και στη δική μας τσέπη και μοιάζει σχεδόν αδύνατο να μείνουμε συγκεντρωμένοι σε αυτό που κάνουμε ή σε εκείνον που έχουμε απέναντί μας. Η προσοχή μας έχει ήδη νικηθεί, ένα μέρος του εγκεφάλου μας ήδη επεξεργάζεται το τι θα μπορούσε να είναι εκείνη η ειδοποίηση.

Οι σειρήνες του σύγχρονου Οδυσσέα

Πλέον, αντί η προσοχή μας να είναι στραμμένη στον συνομιλητή μας, μοιάζει να έλκεται από την εύκολη ανάγνωση, τις γρήγορες εναλλαγές εικόνων, τα back to back βίντεο που κατακλύζουν τις οθόνες μας. Η εφαρμογή του TikTok ήταν η πρώτη που εκμεταλλεύτηκε στο maximum τη νέα πραγματικότητα μέσω της εύπεπτης εικόνας, απαιτώντας ουσιαστικά το 100% της προσοχής μας. Όσο κάνουμε scrolling, τόσο περισσότερο ανάλογου περιεχομένου υλικό μάς παρέχει το app, ώσπου η επιθυμία μας να κάνουμε swipe-up στο επόμενο βίντεο είναι πλέον ακατανίκητη. Η λογική είναι απλή. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ψηφιακών Επικοινωνιών (Digital Communications Institute) στο Βελιγράδι, "οι social media αλγόριθμοι έχουν σχεδιαστεί για να ταξινομούν το περιεχόμενο στη ροή ενός χρήστη, με στόχο να δίνουν προτεραιότητα σε αυτό που εκείνος θα βρει περισσότερο ενδιαφέρον. Αυτή η προσέγγιση, αν και είναι επωφελής για τους εμπόρους που επιδιώκουν να πλησιάσουν το target group τους, δεν είναι αλάνθαστη. Οι αλγόριθμοι είναι δυνατό να προωθήσουν ακούσια περιεχόμενο που μπορεί να μην είναι σχετικό ή υψηλής ποιότητας, οδηγώντας ενδεχομένως σε δυσαρέσκεια ή παραπληροφόρηση των χρηστών". Όπως γράφει ο Chris Hayes, συγγραφέας του βιβλίου The Sirens' Call: How Attention Became the World's Most Endangered Resource (Το κάλεσμα των Σειρήνων: πώς η προσοχή έγινε ο πιο απειλούμενος πόρος στον κόσμο, εκδ. Penguin Press), "με τη βοήθεια των εταιρειών τεχνολογίας, η προσοχή μας έχει πλέον εμπορευματοποιηθεί, έχει γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης στα χέρια διεθνών κολοσσών". Όπως άλλωστε μαρτυρά και ο τίτλος του βιβλίου, ο Αμερικανός δημοσιογράφος ανατρέχει στα Ομηρικά έπη και στις Σειρήνες, στα μυθικά πλάσματα που είχαν σκοπό να παραπλανήσουν με το τραγούδι τους τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Σήμερα, οι Σειρήνες είναι ο ήχος της ειδοποίησης στο κινητό μας; Για τον Hayes, "οι σύγχρονες Σειρήνες έχουν προγραμματιστεί για να μας υπενθυμίζουν την παρουσία τους παντού. "Χτυπούν” στα υπνοδωμάτια, στις κουζίνες μας, όλες τις ώρες της ημέρας και της νύχτας, εκτελώντας τις εντολές τεράστιων αυτοκρατοριών, εταιρειών που έχουν χτιστεί για την προσέλκυση της ανθρώπινης προσοχής. Τώρα, οι βαθύτερες νευρολογικές δομές μας και οι κοινωνικές παρορμήσεις βρίσκονται σε ένα περιβάλλον που έχει σχεδιαστεί για να λυμαίνεται, να καλλιεργεί, να διαστρεβλώνει ή να καταστρέφει αυτό που μας κάνει θεμελιωδώς ανθρώπους", καταλήγει ο ίδιος.

Τι είναι το Algorithmic Gaze;

Για τον Βρετανό συγγραφέα του βιβλίου Ways of Seeing (Τρόποι θέασης, εκδ. Penguin Books) και κάτοχο βραβείου Βοοker, John Berger, "oι αλγόριθμοι, τα πολύπλοκα σύνολα οδηγιών που διέπουν τις διαδικτυακές μας εμπειρίες, έχουν γίνει οι φύλακες των πληροφοριών, της ψυχαγωγίας, ακόμη και της κοινωνικής μας σύνδεσης. Φιλτράρουν και επιμελούνται το περιεχόμενο που επιλέγουμε να βλέπουμε. Διαμορφώνουν διακριτικά τις αντιλήψεις μας για τον κόσμο. Οι αλγόριθμοι στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Instagram, Twitter, TikTok) αναλύουν τεράστιες ποσότητες δεδομένων σχετικών με τη διαδικτυακή μας συμπεριφορά, τις συμπάθειες, τις κοινοποιήσεις, τα σχόλια και τις αναζητήσεις μας, εξατομικεύοντας τη ροή στο κινητό μας". Ωστόσο, το algorithmic gaze (σ.σ. το βλέμμα του αλγόριθμου) βγαίνει έξω από τα όρια των social media. Πλέον και με τη βοήθεια του ΑΙ, οι αλγόριθμοι των μηχανών αναζήτησης καθορίζουν τις πληροφορίες που βρίσκουμε στο διαδίκτυο. Επηρεάζουν την κατανόησή μας για τα πάντα, από την επιστημονική έρευνα μέχρι τα πολιτικά γεγονότα. τις καταναλωτικές μας συνήθειες, προτείνοντας προϊόντα, ταινίες και μουσική με βάση τις προηγούμενες αγορές και προτιμήσεις μας. Ακόμη και οι εφαρμογές γνωριμιών βασίζονται σε αλγόριθμους για να μας ταιριάξουν με πιθανούς συντρόφους, διαμορφώνοντας την προσωπική μας ζωή. Τα πάντα, δηλαδή, συμβαίνουν υπό το βλέμμα του αλγόριθμου.

Τι είναι ο "καπιταλισμός της προσοχής ";

Ο συγγραφέας και ακτιβιστής Bill McKibben, έχει πει πως "το πιο επικίνδυνο πράγμα στον πλανήτη είναι αόρατο, άοσμο, άγευστο και δεν σου κάνει τίποτα με άμεσο τρόπο". Οι εταιρείες που καθορίζουν τις τάσεις στην παγκόσμια οικονομία μάς χειραγωγούν και συγκεντρώνουν πληροφορίες για το πού εστιάζουμε την προσοχή μας με άνευ προηγουμένου τρόπους. Αυτός είναι ο "καπιταλισμός της προσοχής" και συγγραφείς όπως ο Chris Hayes και ο Jonathan Haidt έχουν ήδη επισημάνει τους κινδύνους του, δείχνοντας πόσο μεγάλο μέρος του εαυτού μας (το μυαλό, η ψυχή μας) καθορίζεται από την ικανότητά μας να δίνουμε προσοχή σε κάτι και πώς η τεχνολογία έχει εκμεταλλευτεί αυτή την ικανότητα. Ο "καπιταλισμός της προσοχής", υποστηρίζει ο Chris Hayes, "έχει την ίδια απάνθρωπη επίδραση στην ψυχή των καταναλωτών όπως ο βιομηχανικός καπιταλισμός στα σώματα των εργαζομένων. Οι καπιταλιστές της προσοχής δεν μαγνητίζουν το ενδιαφέρον μας με συναρπαστικό υλικό. Αντίθετα, το εκβιάζουν ξανά και ξανά με θελκτικό τρόπο, με τεχνάσματα. Μας αντιμετωπίζουν ως βολβούς των ματιών και όχι ως άτομα, σπάνε τους κώδικες του νου μας. Η κυριαρχία μας πάνω στο μυαλό μας έχει απειληθεί. Η κλίμακα της μεταμόρφωσης που βιώνουμε είναι πολύ πιο μεγάλη και πιο οικεία από όσο έχουν καταλάβει ακόμη και οι πιο πανικόβλητοι κριτικοί και αναλυτές. Ο συνδυασμός των βαθύτερων βιολογικών μας ενστίκτων και της επαναληπτικής ιδιοφυΐας του παγκόσμιου καπιταλισμού σημαίνει ότι είμαστε υποκείμενοι σε μια ατελείωτη διαδικασία πειραματισμού, Ο "ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ" έχει την ίδια απάνθρωπη επίδραση στην  ψυχή  των  καταναλωτών όπως ο βιομηχανικός στα σώματα των εργαζομένων. σύμφωνα με την οποία μερικές από τις μεγαλύτερες εταιρείες στην ιστορία της ανθρωπότητας ξοδεύουν δισεκατομμύρια για να ανακαλύψουν τι λαχταράμε και πόσο από αυτό μπορούν να μας πουλήσουν".

Εκείνοι που κινούν τα νήματα

Ήδη από το 2010, ο συγγραφέας τεχνολογίας Nicholas Carr εξέφρασε προληπτικά την ανησυχία του στο βιβλίο The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains (Οι επιπόλαιοι: Τι κάνει το διαδίκτυο στον εγκέφαλό μας, εκδ. W. W. Norton & Company): "Αυτό που φαίνεται να κάνει το διαδίκτυο είναι να αφαιρεί την ικανότητά μας για συγκέντρωση και κριτική σκέψη". Η ειρωνεία; Ορισμένες από τις πιο σοβαρές και ανατριχιαστικές περιγραφές των επιπτώσεων της εμπορικής εκμετάλλευσης της προσοχής προέρχονται από τους ίδιους τους εργαζόμενους στον τομέα της τεχνολογίας. Το επιτυχημένο ντοκιμαντέρ του Netflix The Social Dilemma βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε πρώην στελέχη της Silicon Valley, όπως ο καταγγέλλων και πρώην υπάλληλος της Google, Tristan Harris, που έρχεται να προειδοποιήσει για την ύπουλη φύση των εφαρμογών που απαιτούν την προσοχή μας. Ο Sean Parker, δημιουργός του Napster και ένας από τους πρώτους επενδυτές του Facebook, περιγράφει τον εαυτό του ως "αντιρρησία συνείδησης" όσον αφορά τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης: "Μόνο ο Θεός ξέρει τι κάνουν στον εγκέφαλο των παιδιών μας", έχει παραδεχτεί.

Η επίδραση στους νέους

Πλέον έχει δημιουργηθεί μια ολόκληρη κατηγορία βιβλίων με συμβουλές για γονείς για τη διαχείριση του "χρόνου οθόνης" και τον τεράστιο κίνδυνο που αποτελούν οι συσκευές για την ανάπτυξη του εγκεφάλου και της κριτικής σκέψης των παιδιών. Πρόσφατα, η New York Post παρομοίασε τις οθόνες με "ψηφιακή ηρωίνη" που μετατρέπει τα παιδιά σε "ψυχωτικά πρεζάκια". Και όλα τα παραπάνω με το CBS να ισχυρίζεται πως "οι έφηβοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνονται από ανόητοι έως επικίνδυνοι", θέτοντας μάλιστα το ερώτημα: "Έχουν τα smartphones καταστρέψει μια γενιά;". Το 2024, ο κοινωνικός ψυχολόγος Jonathan Haidt εξέδωσε το βιβλίο The Anxious Generation (Η αγχώδης γενιά, εκδ. Penguin Press) στο οποίο υποστηρίζει ότι η πανταχού παρούσα πρόσβαση στα smartphones έχει καταδικάσει μια ολόκληρη γενιά παιδιών και εφήβων σε πρωτοφανή επίπεδα κατάθλιψης, άγχους και αυτοτραυματισμού. Ας μην πάμε μακριά. Τα challenges του ΤikTok έχουν οδηγήσει κατά καιρούς νέους σε πνιγμούς μέχρι λιποθυμίας, ακόμη και σε εγκεφαλικές κακώσεις.

Κάθε πρόβλημα έχει τη λύση του;

Μια προσέγγιση για την καταπολέμηση του εθισμού των νέων στα social media και της απόσπασης της προσοχής τους είναι η απαγόρευση των smartphones στις σχολικές αίθουσες, μέτρο που έχει -θεωρητικά- εφαρμοστεί και στα ελληνικά σχολεία. Όσο ουσιαστικές κι αν είναι τέτοιες συστάσεις, οι ειδικοί επισημαίνουν πως η προσοχή είναι επίσης μια ατομική δεξιότητα, ένας μυς που απαιτεί "χτίσιμο". Ο J. Walter Sterling, πρόεδρος του St. John's College στη Σάντα Φε, εξηγεί στους Los Angeles Times: "Ένα ουσιαστικό πρώτο βήμα θα ήταν να διατηρήσουμε τις τάξεις ολιγομελείς, περιορίζοντας την απόσπαση της προσοχής. Η face to face συνομιλία, η επαφή μαθητή-εκπαιδευτή, βοηθούν στην επικοινωνία. Θα δώσουμε ερεθίσματα μέσα από τον πλούτο των βιβλίων και των έργων τέχνης, τη δημιουργικότητα, την ενασχόληση με χειρωνακτικά χόμπι, δραστηριότητες που οξύνουν το μυαλό σε βάθος χρόνου και εγείρουν την αυτοπεποίθηση". Για τη Maryanne Wolf, διευθύντρια του νεοσύστατου Κέντρου για τη Δυσλεξία στο Μεταπτυχιακό Σχολείο Εκπαίδευσης και Πληροφοριακών Σπουδών του UCLA, "η ουσιαστική ανάγνωση κυριολεκτικά αναδιαμορφώνει τον εγκέφαλο. Μας επιτρέπει να εισέλθουμε σε έναν γνωστικό χώρο όπου μπορούμε να συνδέσουμε τις αποκωδικοποιημένες πληροφορίες με όλα όσα γνωρίζουμε και νιώθουμε. Μελέτες έχουν δείξει πως μόλις δύο εβδομάδες μακριά από τις οθόνες αρκούν για να μειωθούν τα ψυχολογικά προβλήματα στα παιδιά, ενώ άτομα που έχουν κοινωνική ζωή εμφανίζουν υψηλότερες γνωστικές επιδόσεις. Η ανάγνωση και η συζήτηση βελτιώνουν τη διάθεση, αυξάνουν την ενσυναίσθηση και μπορούν να περιορίσουν τα συμπτώματα κατάθλιψης". Και ο J. Walter Sterling καταλήγει: "Ως εκπαιδευτικοί πρέπει να καλλιεργήσουμε ελεύθερους ανθρώπους με αυτοκυριαρχία και να βρίσκουμε ικανοποίηση σε ό,τι μας προσφέρει η ζωή μας. Έτσι, μπορούμε να δώσουμε στην επόμενη γενιά την ικανότητα ακόμη και να θεραπεύσει την τεχνολογική πολιτική δυστοπία όπου το μυαλό μας έχει γίνει το εμπόρευμα στο οποίο στοχεύουν οι καπιταλιστικές αγορές". 

Πως θα αντισταθούμε;

Υπάρχει τρόπος να ανακτήσουμε τον έλεγχο της ζωής μας και του μέλλοντός μας; Για τον συγγραφέα John Berger "οι αλγόριθμοι μπορεί να μοιάζουν με μια αόρατη και ασταμάτητη δύναμη, ενώ είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν είναι ουδέτεροι ή αντικειμενικοί. Δημιουργούνται από ανθρώπους και αντανακλούν συγκεκριμένες ανθρώπινες προκαταλήψεις και αξίες. Είναι λοιπόν σημαντικό να αναπτύξουμε κριτική επίγνωση του τρόπου με τον οποίο οι αλγόριθμοι διαμορφώνουν τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές μας. Να ανακαλύψουμε τρόπους να αντισταθούμε στις δυνητικά επιβλαβείς επιδράσεις τους. Μια στρατηγική είναι να επιμεληθούμε ενεργά τις δικές μας διαδικτυακές εμπειρίες. Να επιλέγουμε να ακολουθούμε ποικίλες πηγές πληροφοριών, να αμφισβητούμε τις δικές μας προκαταλήψεις και να συμμετέχουμε σε στοχαστικές συζητήσεις με ανθρώπους που έχουν διαφορετικές απόψεις. Μπορούμε, επίσης, να χρησιμοποιήσουμε εργαλεία και ρυθμίσεις απορρήτου για να περιορίσουμε τον όγκο των δεδομένων που συλλέγουν οι αλγόριθμοι για εμάς. Επιπλέον, καλό είναι να υποστηρίζουμε την ανάπτυξη εναλλακτικών αλγορίθμων που έχουν σχεδιαστεί για την προώθηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της ποικιλομορφίας. Αυτό περιλαμβάνει την επένδυση στην έρευνα και την ανάπτυξη αλγορίθμων που εκπαιδεύονται σε διαφορετικά σύνολα δεδομένων, είναι σχεδιασμένοι ώστε να είναι διαφανείς και υπεύθυνοι και υπόκεινται σε ανεξάρτητους ελέγχους".

Doomscrolling: Ο νέος τρόπος πληροφόρησης που τρομάζει

 Πριν από χρόνια, ο Donald Trump, ο Elon Musk και ο Kanye West δεν είχαν σχεδόν τίποτα κοινό. Τώρα, η επιδίωξή τους για δημοσιότητα τους έχει μεταμορφώσει σε εκδοχές της ίδιας περσόνας, του troll της προσοχής. Και εμείς πια δεν μπορούμε να κοιτάξουμε αλλού. Πόσα εκατομμύρια χρηστών των socials δεν ένιωσαν την ανάγκη να δουν ξανά και ξανά το βίντεο της συνάντησης Trump - Zelensky με τον πλανητάρχη να απαξιώνει τον Ουκρανό πρόεδρο μέσα στον Λευκό Οίκο; Πόσο σόκαρε τους χρήστες στα social η στιγμή που ο μεθυσμένος από τη δόξα και την εξουσία Elon Musk υψώνει το χέρι και χαιρετά ναζιστικά, λίγα λεπτά μετά την ορκωμοσία του Trump; Για να μην αναφερθούμε στο viral βίντεο στο TikTok από τα φετινά Grammy, όπου ο Kanye West εθεάθη να δίνει οδηγίες στην Bianca Censori, προτού εκείνη βγάλει το παλτό της και σταθεί γυμνή στο κόκκινο χαλί. Το algorithmic gaze είναι παντού. Πλέον οι πληροφορίες έρχονται σε ολοένα και πιο μικρές δόσεις, η εστίαση είναι όλο και πιο δύσκολο να διατηρηθεί, η προσοχή μας εκβιάζεται από πολύχρωμα γραφικά, σύντομα βίντεο, επιθετικές ατάκες και click bait τίτλους. Το doomscrolling, το συνεχές σερφάρισμα σε αρνητικές ειδήσεις ή αναρτήσεις με ενοχλητικό, επιθετικό περιεχόμενο για παρατεταμένες περιόδους προκαλεί άγχος ή στρες, προειδοποιούν οι επιστήμονες. Είναι οι ίδιοι που συμβουλεύουν να ακολουθούμε θετικούς, εκπαιδευτικούς και ψυχαγωγικούς λογαριασμούς και όχι απλώς πηγές ειδήσεων, να πατήσουμε τη λειτουργία "μην ενοχλείτε" ή να απενεργοποιήσουμε τις ειδοποιήσεις.